Lalki-Motanki

„MOTANKI”

czyli

tradycyjne słowiańskie lalki-amulety

 



 

Wkrótce zaczniemy przygotowania do świąt. My do Szczodrych Godów, nasze rodziny i znajomi do Bożego Narodzenia. Zewsząd atakowani więc jesteśmy krzykliwymi reklamami; producenci starają się wmówić nam, że to właśnie ich produkty najlepiej nadają się na prezenty dla naszych bliskich i przyjaciół. Czyżby?

Pół biedy, jeżeli rzeczywiście stać nas na spełnienie marzenia bliskiej nam osoby. Ale coraz częściej nas na to nie stać, i nic dziwnego, bo w republice bananowej rzadko kogo na cokolwiek stać. Zadłużamy się więc, albo kupujemy byle co – byle tylko kupić. Ulegamy presji, jaką wywierają na nas kreatorzy mody na konsumpcjonizm. Tańczymy, jak nam zagrają. Ryzykujemy, wpędzając się w finansowe problemy, byle tyko każdy członek rodziny otrzymał od nas cokolwiek - choćby jakąś tandetę, której nie wyrzuci potem  tylko dlatego, żeby nie zrobić nam przykrości.

W tym wszystkim ginie sens wzajemnego obdarowywania się. Nabrało ono skrajnie materialistycznego charakteru. Uważam, że taka jego forma wypacza nasze podejście do świąt.  Nie może być inaczej, skoro sama w sobie jest już wypaczeniem dawnej pięknej i głębokiej tradycji.

Dla naszych Przodków najważniejsze były dobre życzenia, odwiedziny bliskich, przyjaciół i sąsiadów, wspólne gospodarskie czary (n.p. chodzenie od chaty do chaty i rozsypywanie - rozsiewanie  ziarna) czyli magiczne obdarzanie się zdrowiem, szczęściem, płodnością i urodzajem. Temu właśnie (w dalszej kolejności) towarzyszyło darowanie prezentów-rzeczy i prezentów-słodyczy: suszonych owoców, orzeszków z miodem itp.

Robiono przedmioty z drewna, gliny, kamieni i innych naturalnych materiałów. Pracowało się nad tym wiele godzin albo i dni, z każdym ruchem dłuta lub igły nie tylko uzyskując pożądany kształt czy wzór, ale także przelewając na powstającą Rzecz swoje uczucia względem osoby, dla której była ona przeznaczona. Takiego daru rąk i serca nie zastąpi żadna plastikowa lalka, odlewana seryjnie i malowana mechanicznie, która na domiar złego, kończąc pewnego dnia na śmietniku, stanie się kolejną „cegiełką” jaką przywalimy Matce Ziemi… Bo – o czym tak niewygodnie jest myśleć podczas zakupowego szaleństwa – o Ziemi także należy pamiętać, decydując się na taki czy inny prezent.

Myślę, że my – Słowianie – powinniśmy wrócić do naszych własnych tradycji. Jeżeli marzeniem naszego dziecka jest plastikowa Barbie albo zdalnie sterowany samochód, możemy spełnić to marzenie przy innej okazji albo i bez okazji. Jednak słowiańskie święta Wiary Przyrody powinny kojarzyć się nam i naszym dzieciom z czymś innym niż taplanie się w błocie konsumpcjonizmu.

Jednym z pomysłów na świąteczny prezent mogłyby być słowiańskie lalki-amulety, do dziś chętnie robione na Ukrainie, choć jestem przekonana, że niegdyś znane we wszystkich regionach Słowiańszczyzny. Lalki takie robi się prosto, ale stosując się do zasad ich wykonywania, człowiek ma nieodparte wrażenie podejmowania działań magicznych.

Wykonywania lalek można nauczyć też dzieci; jestem pewna, że byłyby zachwycone i niezwykle przejęte, mogąc stworzyć nie tylko zabawkę ale i przedmiot magiczny.

Autorką poniższego tłumaczenia jest moja przyjaciółka Daria. Kiedyś wysłałam jej krótki - piętnastominutowy reportaż o lalkach-motankach (po ukraińsku) i poprosiłam, żeby napisała mi, o czym mówi zaproszona do studia pani. Daria opisała to dość szczegółowo i od razu pomyślałam, że jej tłumaczenie mogłoby stać się inspiracją również dla innych.

Wszystkim, czytającym ten wpis, życzę pięknych i radosnych chwil spędzonych nad robieniem magicznych kukiełek-motanek!

J.K.

 

FILM

 

(obejrzyj!)

 

 

Традициаонный славянские куклы обереги

 

 

https://www.youtube.com/watch?v=nXSphQojktk

 

 

 

 

 

 

 

WYJAŚNIENIA:

 

Motanki robi się („skręca”) z resztek materiałów – kiedyś robiono je ze starej odzieży, teraz wybieramy barwne, jaskrawe tkaniny, by lalki były jak najładniejsze. Laleczki te są unikatowe – można „na nich” w pełni poznać historię słowiańską np.: stosunki rodzinne.

 

Wyróżniamy lalki: ochronne, obrzędowe i takie, które po prostu używane były do zabawy. Niektóre łączyły w sobie dwie funkcje – mogły służyć zarówno jako amulet jak i zabawka.

 

W tym programie Pani wytwórczyni motanek, przedstawia lalki związane z rodziną i macierzyństwem.

 

1.     Pierwsza lalka (to co przypomina drzewo) to autorska lalka, wykonana techniką „motania” zaledwie kilka dni temu. Nazwana została „Przedłużenie (kontynuacja) Rodu”. Składa się z wielu laleczek; u dołu widzimy połączoną ze sobą parę – męża i żonę, dalej - dzieci. Lalka ta jest świetnym prezentem na takie okazje jak ślub/swadźba.

 

2.     Duża lalka z dziećmi wokół pasa (pan skomentował, że wyglądają jak pociski) nazywa się „Rodzina”. Rodzina, czyli sześć dziatek i ja. [rodzina = ros. семья – sjemja czyli „siedem ja” czyli „6 + 1”]

 



 

Każda lalka robiona jest w innym czasie i każda ma swoja historię, w którą się zagłębiasz i zagłębiasz... Np. w przypadku lalki „rodziny” te malutkie laleczki, zwane niegdyś „pieluszniczki” (wyłącznie moja interpretacja słowa – D.S.), wykonywane były jako duże lalki i wkładane do dziecinnych kołysek. Po pierwsze służyły wówczas jako ochrona, a po drugie zachowywały zapach matki, więc kiedy matka się oddalała, dziecko miało wrażenie, że ciągle jest razem z nim.

 

Obecnie robi się raczej małe laleczki i powinny być wykonywane wyłącznie z naturalnych tkanin, takich jak bawełna czy len. Mamy oczywiście do dyspozycji tkaniny syntetyczne, ale dla zachowania mocy ochronnych należy laleczki wykonać z materiałów naturalnych.

 

 

 

3.     Malutkie laleczki (dwie pani na trzyma w ręku i mówi że zaraz o nich opowie) nazywały się „Podróżne”: powinny być wykonane z tkanin należących do rodziny. W czasach, kiedy nie było fotografii, służyły w podróży jako coś, co przypomina wędrowcowi o rodzinie, np. kupiec który wyjeżdżał w interesach daleko w świat, patrząc na motarkę, którą  dostawał na drogę, wyobrażał sobie bliską osobę. Do woreczka, który laleczka trzyma w rączkach wkładano (przeważnie robiła to kobieta, najprawdopodobniej żona) co kto uznawał za stosowne np.: odrobinę ziemi ojczystej, albo ziarno, żeby droga była syta i szczęśliwa; dziewczęta wkładały do woreczka specjalne zioła, żeby ich luby w podróży „nie oglądał się na boki”.

 

 

4.     Lalka „koń”. Początkowo zabawki te wyrabiane były z dowolnego materiału, który był pod ręką – z tkaniny, słomy, drewienek. Konie można wykonać w dwóch wariantach – pierwszy, jak gdyby silniejszy – jest symbolem męskiej siły – to tak zwany „Słoneczny koń”, a drugi był to „Konik Garbusek” i był przeznaczony dla dzieci.

 

 

 

 

5.     Lalki baby, babunie („Babuszki”) – pierwsza pokazana wykonana została do poprzedniego programu. Jako że Babuszce było nudno, autorka stwierdziła, iż powinna ona mieć czymś zajęte ręce, dlatego stworzyła Babuszkę z robótką ręczną (dokładnie dzianiną), następnie pojawiły się babka z haftem i babka z obwarzankami oraz – w ramach lekarstwa na babią nudę ;) – dzidek grzybiarz z grzybkami wykonanymi z kasztana. Co do kasztana – był pod ręką, a do wykonywania lalek motanek należy używać właśnie materiałów znajdujących się akurat pod ręką.

 

 

6.     Lalka trzymająca ręce pod boki – nazywa się „Panienka” a jej starsza nazwa (podpowiedziana przez lalkarki) to „Gospodyni” – kiedyś ludzie żyli w bardzo dużych rodzinach – potrzebne to było do prowadzenia gospodarstwa, produkowania zboża, lnu, pielęgnacji zwierząt w gospodarstwach,  a na czele tych rodzin stali gospodarz i gospodyni (lub teść i teściowa, lalka ta też nosi miano świekry – czyli teściowej), lalka ta symbolizuje właśnie głowę takiego rodu. Z niewyjaśnionych przyczyn wyszła (pani twórczyni) największa z całej prezentowanej kolekcji. „Gospodyni” stała na czele rodu, pilnowała całego gospodarstwa, podporządkowywały jej się wszystkie kobiety a także młodsi mężczyźni, z nią konsultował się gospodarz, była ona sroga.

 

 

 

7.     Kolejna lalka to Jekatierina (Katarzyna) Sanicyna (ta na saneczkach), lalka kalendarzowa. Siódmego grudnia świętuje się jej dzień. O tej porze roku nasilają się mrozy, zaczyna padać śnieg, a kiedyś w ten dzień (7.XII) otwierano drogi dla sań (tzw. sanny) i przy tej okazji były organizowane różne imprezy, m.in. dawano sobie prezenty (zwłaszcza dzieciom i chyba w postaci takich lalek, Pani nie dopowiedziała – D.S.). Był zwyczaj, że Jekaterinę spuszczano z ośnieżonej górki, a im dalej ujechała, tym lepszych zbiorów lnu należało się spodziewać w przyszłym roku (tzn. im dalej dojechała, tym dłuższy len). Len był podstawową uprawą w tamtych czasach, podchodzono do jego jakości, zwłaszcza wysokości, z wielką troską.

 

 

8.     Lalka z łyżką: „Gospodyni-Chochla” (ciężka rzecz do przetłumaczenia, bo nie ma chochli po rosyjsku a chochlak znaczy czubaty – tu są takie konotacje – D.S.). Charakterystyczną cechą tej lalki jest „rogata” chustka na głowie – tak zawiązana chustka nawiązuje do używanych kiedyś przez gospodynie domowe nakryć głowy z rogami (były bardzo ciężkie) i kojarzone z krową – symbolem urodzaju i płodności.

 

 

 

9.     Lalki trzmiele – są norweskie (z jakiegoś miasta na T – D.S.) – obecnie bardzo popularne, ale chyba nie kryje się za nimi nic szczególnego. ( mąż i żona trzmiele).

 

 

10. Lalka ( z długimi nóżkami, następna po trzmielach) jest związana z dniem Domowego, który jest obchodzony 19 stycznia. Domowy żyje gdzieś tam w naszych domostwach, ale nikt go nie widzi. Należy zrobić mu jednak jakiś podarunek i właśnie można mu podarować taka lalkę  – jest to żona dla niego (Jej imienia nie przetłumaczę nijak: Nadomanja. Może Domownica, albo Domowa? – D.S.) . Siedzi ona przeważnie w kuchni i jest bardzo skuteczna, jeśli chce się swojego Domowego udobruchać.

 



 

11. Lalka na górce ma dziesięć rąk, wykonywały ją dziewczęta, które zamierzały niebawem wyjść za mąż (jest jeszcze jeden wariant lalki z wieloma rękami – jest to lalka „Filipovka”, przeznaczona raczej dla starszych kobiet). Laleczka ta powstawała pod koniec prac w gospodarstwie i panna powinna na rączki tej lalki powiesić plan swoich prac, każda rączka do innego zajęcia, w którym laleczka ma pannie pomóc.

 

 

12. Kolejna lalka (a właściwie łańcuszek z laleczek) to amulet, „Zimowe lichomanki” – składa się z dwunastu „lichomanek”, oraz ich trzynasta, większa od nich kuzynka (nie rozumiem imienia, ale z Kumą mi się kojarzy – D.S.). Wykonywano je na początku zimy, gdy zaczynają się przeziębienia i wieszano przy piecu w pobliżu komina, przy wyciągu (??? Nie znam budowy pieca się okazuje… - D.S.) – wierzono, że kiedy choroba wleci do domu i zobaczy śliczne laleczki, zachwyci się nimi i zagnieździ się w nich a nie w człowieku. Później w Maslenicę palono je wraz ze złą energią którą wchłonęły.

 

 

 

Przesłanie (wtrącone) dla wszystkich pragnących mieć  taki amulet w domu: nie należy go kupować tylko wykonać własnoręcznie, aby był waszym własnym, z waszymi myślami i energią.



13. I ostania lalka – Wielkanocna – przygotowywana na Wielkanoc,  lalka wielkanocna z sekretem tj. z jajeczkiem – daje się ją w prezencie, np. idąc w gości stanowi jakby oprawę dla wielkanocnego jajka (żeby nie dać gołego), można ją postawić razem z wielkanocnymi babami i pisankami, przeważnie jest wykonywana jako odświętna, cała w czerwieni.

 

 

Pani na koniec dziękuje za zaproszenie i wszystkim życzy miłości i dobra.

 

I jeszcze jedno ostrzeżenie: podczas robienia lalek-motanek nie wolno używać niczego ostrego – ani nożyczek, ani noża, ani igły! Szmatki należy drzeć a nitki rozrywać. Używając ostrych narzędzi można ukłuć albo skaleczyć los i wówczas stanie się on zły…

 

 

 

***

 

 

 

DODATKOWE FILMY I MATERIAŁY:

 

 

 

 

Wykonanie lalek-motanek: https://www.youtube.com/watch?v=JBY6WqscknM

 

 

„Zajączek”: https://www.youtube.com/watch?v=1Xk9tX0CbsQ

 

 

„Kupałka” (niestety robiona przy użyciu nożyczek): https://www.youtube.com/watch?v=pJuHrWGQbyg

 

 

Przepiękna lalka z naturalnych materiałów: https://www.youtube.com/watch?v=Y-CFcjiLwgY

 

 

Pan i panna młoda: https://www.youtube.com/watch?v=jVOTebZ45e8

 

Prosta instrukcja wykonania niektórych lalek (w tym dzieciątka i lalki dziesięciorękiej): http://lib.znate.ru/docs/index-112069.html?page=12

 

Historia lalek motanek (po rosyjsku) : http://www.livemaster.ru/topic/51769-istoriya-kukly-motanki